Djelovanje „izvanjaca“

by Crnogorski pokret · 01/23/2015

Dimitrije Milaković

Djelovanje „izvanjaca“ u crnogorskoj kulturi, prosvjeti i upravi ostavilo je značajan trag u formiranju novog toka svijesti o sebi jednog dijela Crnogoraca. Prva dva udžbenka sastavio je Dimitrije Milaković, Njegošev sekretar, davši im naslove: Srpski bukvar radi učenja mladeži crkovnomu i graždanskomu čitanju (1836) i Srpska gramatika (1838). Docnije piše školske programe i postaje školski nadzornik. Vojvođanin Milan Kostić (1840-1880), rektor crnogorske bogoslovije, postao je (1870) član odbora Ujedinjene srpske omladine na Cetinju, čiji su članovi bili pretežno izvanjci. Mladi kralj Nikola je na putu za Rusiju sreo u Beču popa Mihaila Rajevskog i angažovao ga da sačini program za crnogorsku Bogosloviju. Rajevski nešto docnije dobija Ustav beogradske seminarije (srpska Bogoslovija) pa je pristupio „sastavljanju programa za crnogorsku bogosloviju“ u kojem predlaže da se predaju, između ostalog, predmeti: srpski jezik, srpska istorija, srpska liturgija, crkvena istorija („osobito srpska i ruska“). Izvanjac Nikanor Ivanović, iguman cetinjskog manastira, a zatim mitropolit (1858-60), prvi je uveo (1856) proslavljanje kulta Save Nemanjića u cetinjskoj osnovnoj školi; Nikanor je to učinio 15 godina pošto je srpski knez Mihailo izdao naredbu (1841) da se u Srbiji proslavlja Sava kao školski patron. U istom smjeru radio je i Nićifor Dučić, iguman Cetinjskog manastira. Dositej Obradović je smatrao da su svi Južni Sloveni, katolici, muslimani, pravoslavni – Srbi. Dositejev stav je preuzeo Vuk Stefanović – Karadžić, koji je pisao (1833): „Samo da je Šokce dotle dovesti da reknu da su Srbi i da prime naša slova, a neka veruju što im drago.“ U članku „Srbi svi i svuda“, uzevši tezu Kopitara i Miklošića, piše da su svi štokavci Srbi, „i oni od grčkoga i oni od rimskoga i oni od turskoga zakona“, tj. vjere. Sadržaj koji je propagirao Crnogorce i njihovu borbu („srpski pijemont“, „najbolji, najčistiji dio“srpskog naroda, „alem kamen krune Nemanjića“, „izabrani narod“, „kandilo srpske slobode“, „neoborivi stub srpstva“...) pomućivao je im je sopstvenu poziciju, odvodeći ih u mutnu borbu za feudalne ideale drugih naroda. Jedan dio Crnogoraca se ponosio što se njihova zemlja nazivala „srpska Sparta“ i pristajali su na nejasnoću svog nacionalnog bića da budu i Crnogorci i „Srbi“. Taj zanos je počeo opadati nakon Berlinskog kongresa (1878) i tada počinje smišljena propaganda, potpuna suprotna dotadašnjoj, sa ciljem „detronizovanja“ Crnogoraca. U skladu sa tim počeli su se javljati tekstovi u kojima se konstatuje da su romantičari zbog „poetizovane idealne Crne Gore“ zaboravili na Srbiju.

Nićifor Dučić

Nikola I Petrović Njegoš se zanosio megalomanskom idejom da postane kralj Srbije i svih Srba, polazeći od svog ugleda i ugleda svoje zemlje u svijetu. Dopustio je da ga nose velikoruske i velikosrpske matrice. Da bi ostvario ovu svoju ideju slao je u Knjaževinu, odnosno Kraljevinu Srbiju, pa i u Rusiju, na srednje i više obrazovanje mnoge mladiće iz Crne Gore, koji su skoro svi, bez izuzetka, postajali njegovi ogorčeni neprijatelji, pa time i neprijatelji Crne Gore i crnogorskog naroda. O njima je čak jednom prilikom rekao: „Đe god poslah u svijet Crnogorce, vrati se kao Crnogorac. Iz Srbije vazda kao neprijatelj“. Uz to stalno je dovodio ne baš učene Srbe tzv. izvanjce iz BiH, Hrvatske i Vojvodine, pa dijelom i iz Srbije i postavljao za učitelje, nastavnike, profesore, nadzornike, novinare, urednike, niže i više činovnike, sekretare, savjetnike, vojvode, serdare, pa i ministre. Dovodio je Srbe književnike kao što su bili Laza Kostić, Sima Matavulj, Jovan Jovanović – Zmaj i drugi. Vuk Stefanović – Karadžić je sedam puta dolazio u Crnu Goru za vrijeme Nikolino, a pet puta prije toga u vrijeme Njegoševo i knjaza Danila. Čak je dovodio srpske oficire i podoficire da uče i podučavaju crnogorsku vojsku i crnogorske vojne starješine. Ovi Srbi izvanjci su pomogli razvoju CG i njenih građana u izvjesnoj mjeri, u prvom redu u prosvjeti, novinarstvu i književnosti. Međutim pomogli su sve više i više utemeljivanju srpstva u biće crnogorskog naroda i velikosrpskih ideja, podilazeći sujeti Crnogoraca kao „načistijim Srbima“, nazivajući CG „srpskom Spartom“ i sl. Na kraju su počeli pisati i o samom Nikoli u lošem kontekstu, poput Sime Matavulja i vojvode Sima Popovića i mnogih drugih. Laza Kostić je proveo u CG sedam godina u povjerljivoj misiji Svetozara Miletića. Nikola je čak dozvolio da se na Cetinju 1870. g. osnuje tajno velikosrpsko prevratničko društvo koje su činili izvanjci i dijelom crnogorski glavari. Nije mogao da shvati da mu izvanjci i „beogradski školarci“ rade o glavi. Pored toga nije dovoljno shvatao, ili poklanjao pažnju, čestim velikosrpskim napadima na njega od kraja 19. vijeka i vođenja agitacije i propagande za svrgavanje sa prijestola, što je mnogo puta imalo da dovede do prekida diplomatskih odnosa sa Srbijom. Štaviše, u dobroj mjeri je podcijenio i opštepoznate činjenice da su velikosrbi, uz pomoć crnogorskih izdajnika, organizovali dva pokušaja da ga fizički likvidiraju, zajedno sa njegovim dvorom, prvi put tzv. Bombaškoj aferi 1907., a drugi put u zavjereničkoj aferi 1909.