Dr Sima Ćirković
Sloveni su na tlo današnje Crne Gore dospjeli u prvoj polovini VII vijeka, vjerovatno ubzo poslije 602. godine, kada su se kao bujica razlili preko širokih prostranstava Balkanskog poluostrva. Možda su i ranije idući starim rimskim putevima, pojedini odredi Avara i Slovena zalazili u ravne i plodne oblasti oko Skadarskog jezera, ali takvi pljačkaški upadi nijesu imali trajnijih posljedica. Kasnoantički život bio je prekinut tek pošto je slomljen granični obrambeni sistem na Dunavu. Poslije toga Vizantijsko carstvo bilo je dovedeno za kratko vrijeme na ivicu propasti. Preostao mu je mali broj uporišta, zidinama zaštićenih gradova na morskoj obali i ostrvima, a sama prijestonica carstva bila je 626. godine izložena opasnoj opsadi Avara i Slovena, koju su s maloazijske strane podržavali Persijanci. Vizantija se u tim kritičnim godinama održala, ali je zemljište nekadašnjih rimskih provincija u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva morala prepustiti Slovenima.
Proces slovenskog naseljavanja veoma je slabo poznat. Sigurno je da slovenske mase nijesu mogle potpuno i ravnomjerno prekriti ogroman prostor od Dunava do Peloponeza, one su se kretale zatečenim putevima i neizbježno su se morale razliti u mnoštvo predjela, koji su svojim geografskim odlikama pružali uslove za život i način privređivanja na koji su bili navikli u svojim ranijim boravištima. Zaposijedajući plodne i ranije kultivisane oblasti, Sloveni su ostavljali za sobom planinska zemljišta i teško pristupačne regione, đe su nalazili pribježište ostaci kasnoantičkog stanovništva.
Mase slovenskih doseljenika djelovali su na svoje vizantijske savremenike jedinstveno svojim osobenim jezikom, približno jednakim načinom života i sličnim običajima, ali u svojim akcijama i za vrijeme napada i u vrijeme posijedanja Balkanskog poluostrva nijesu predstavljale jedinstvenu, povezanu i organizovanu cjelinu. Sloveni su još u svojim kretanjima bili izdijeljeni na veliki broj skupina sastavljenih od dijelova starih plemena, zajednica obrazovanih s one strane vizantijske granice i manjih ili većih grupa koje su im se priključivale u toku borbi i kretanja. Sloveni su ostali podijeljeni i razdvojeni i kad su se trajno vezali za novo tlo. Posmatrana, iz Carigrada, teritorija Balkanskog poluostrva naseljena Slovenima izgledala je kao mnoštvo malih kneževina koje su Vizantinci obilježavali karakterističnom množinom "Sklavinije".
Kod Slovena naseljenih u zaleđu jadranske obale opaža se izdijeljenost na manje političke okvire u kojima su se obrazovale nove grupe s imenima koja vode porijeklo ili sa zemljišta koje su naselili ili od plemenskih imena iz stare postojbine. Zahvaljujući jednom vizantijskom spisu iz sredine X vijeka, djelu Konstantina VII Porfirogenita (913-959) o narodima s kojima je Vizantijsko Carstvo dolazilo u dodir, srazmjerno su dobro poznate južnoslovenske kneževine ranoga srednjega vijeka na tlu današnje Crne Gore i u njegovom susjedstvu.
U ravnicama oko Skadarskog jezera, dolini Zete i u zaleđu morske obale na potezu od Boke Kotorske do Bojane, obrazovala se bila kneževina Dukljana, koja je svoje ime dobila po rimskom gradu Doklei, čije se ruševine nalaze u neposrednoj blizini današnje Podgorice. Južno od Dukljana u ravnicama današnje sjeverne Albanije, prostiralo se dobro naseljeno slovensko područje, ali je ono srazmjerno rano palo pod vizantijsku vlast, pa nije ostalo traga o njegovom samostalnom političkom razvoju. "Planinskom stranom", - kako kaže car Konstantin Porfirogenit, - "zemlja Dukljana graničila se sa Srbijom". Ova najranija Srbija prostirala se osjetno zapadnije od svih kasnijih srpskih državnih centara. Na istoku njeno granično područje dopiralo je do grada Rasa, a na zapadu se dodirivala sa Hrvatskom kod Livna, pogranične hrvatske županije. Planinski dijelovi u unutrašnjosti današnje Crne GOre pripadali su, dakle, srpskoj kneževini. Granica se najvjerovatnije pružala planinskim obroncima koji zatvaraju slivove Zete i Morače. U primorskom pojasu Duklja je za susjeda imala Travuniju koja se prostirala između Boke Kotorske i Dubrovačkog zaleđa. U okviru toga područja ležala je zemlja Konavljana, kasnije konavoska župa, okružena planinama sa svih strana i gotovo predodređena da očuva političku individualnost. Dalje prema sjeveru i zapadu, duž obale i u bližem zaleđu, obrazovala se zemlja Zahumljana između Dubrovnika i doline Neretve. Na ovu oblast nastavljala se zemlja Neretljana na području između Neretve i Cetine i na ostrvima Korčuli, Braču i Hvaru, na koju su Sloveni dospjeli. Još dalje prema zapadu, od Cetine pa sve do Istre prostirala se kneževina Hrvata.
Kao i u drugim djelovima Balkanskog poluostrva i u jadranskom zaleđu može se opaziti čuvanje i širenje starih plemenskih imena, kakva su imena Hrvata i Srba, ali istovremeno i izbijanje novih oznaka koje su poticale s novog zemljišta. Karakteristična u tom pogledu su imena Neretljana, od antičkog imena rijeke Naron, Dukljana, od antičkog grada Doclea, i Konavljana od ostataka antičkog vodovoda (canale), očuvanih u ovoj župi.
Pored slovenskih doseljenika na tlu današnje Crne Gore bilo je i ostataka kasnoantičkog romanizovanog stanovništva. Na samoj morskoj obali i u njenoj neposrednoj blizini stara rimska utvrđenja omogućila su jednom dijelu gradskih stanovnika da odole avarskim i slovenskim napadima i da se održe u najkritičnijim periodima. Oni su kasnije stupili u neposredne dodire sa Slovenima, trgovali su sa njima i tako olakšavali svoju egzistenciju, zavisnu u najvećoj mjeri od ribolova i plovidbe morem. Nije, nažalost, poznata konkretna istorija pojedinih gradova u vrijeme slovenskog naseljavanja i u stoljećima koja su neposredno slijedila. Neki od tih gradova, kao Budva i Skadar, imali su već tada dugu i bogatu istoriju i uspjeli su da očuvaju kontinuitet gradskog života. Na drugim mjestima došlo je do pomjeranja i preseljavanja na bolje zaštićene i utvrđenje tačke, kao što je bio slučaj s Dubrovnikom koji je nastao od bjegunaca iz starog Epidaura, ili Splita, đe je u zidinama Dioklecijanove palate sačuvan dio stanovnika stare Salone. Izgleda da je srednjevjekovni Kotor nastao na sličan način preseljavanjem stanovnika starog Acruviuma. Teško je reći da li je tako nastao i srednjevjekovni Bar, ali je sigurno da su i njegovi korijeni veoma duboki i da je i on imao jezgru sastavljenu od romanskog stanovništva.
Predslovenski elemenat sačuvao se i u zabačenim planinskim krajevima. Kasnije u srednjem vijeku on se javlja u obliku Vlaha, koji su se slavizovali, ali su održali svoj način života i privređivanja i osobeni tip društvenih zajednica, u obliku Arbanasa, koji su sačuvali svoj jezik, kulturu i osobenu organizaciju. Od XI vijeka o njima je sve više podataka u izvorima i sve se jasnije ocrtava njihova oblast "Arbanum" s centrom oko današnje Kroje. U toku vremena Arbanasi su došli u bliži dodir sa Slovenima u Duklji i igrali su vidnu ulogu u njihovoj kasnijoj istoriji.
Najvažniji ostatak antičkog svijeta, koji je djelovao na doseljene Slovene, bilo je ipak Vizantijsko Carstvo kao neposredni izdanak i nasljednik Rimske Imperije. Dostigavši u prvoj polovini VII vijeka svoju najnižu tačku, ono se postepeno oporavljalo, ali nijednog trenutka nije odustajalo od težnje da ponovo zavlada rimskim provincijama. Pokušavajući da ostvari program obnove vlasti u starim rimskim granicama, Vizantija se sudarala sa ogromnim teškoćama, ali je postepeno bilježila i uspjehe. U početku se morala zadovoljavati mirnim odnosima sa Slovenima i simboličkim priznavanjem carske vlasti od strane onih koji su bili u bližem susjedstvu, a kasnije je preduzimala vojne pohode u udaljenije oblasti, vršila značajna preseljavanja slovenskog stanovništva i zavodila svoj administrativni sistem.
Obnovljena Vizantija oslanjala se na široki sloj ratnika koji su za svoje izdržavanje koristili vojnička imanja. Vojnički elemenat bio je istovremeno izvor snage i okosnica organizacije Carstva. U područjima pod carskom kontrolom osnovane su bile "teme", vojnoadministrativne jedinice sa "strategom", vojnim zapovjednikom na čelu. Svuda đe je Vizantija uspijevala da zavede svoju stvarnu vlast, bilo je zavedeno i tematsko uređenje. Tematskom organizacijom najranije su bile zahvaćene teritorije u susjedstvu Carigrada i Soluna i oblasti centralne Grčke. U svojoj politici preokupacije slovenskih teritorija na Balkanskom poluostrvu, Vizantija je rano dobila veoma snažnog suparnika u Bugarskoj Državi, koja je poslije 680. formirana na prostoru između Dunava i planine Balkana. Ratoborni Protobugari nametnuli su se za gospodare slovenskim kneževinama i koristeći njihovu snagu širili su svoju vlast u svim pravcima. Do sredine IX vijeka čitava istočna polovina Balkanskog poluostrva bila je podijeljena između Vizantijskog Carstva i nove Bugarske Države. Kneževine u zapadnoj polovini, udaljene i od Bugara i od Vizantije, imale su drukčiju sudbinu.
Vizantijska vlast izbila je na jonsku obalu prvih godina IX vijeka kada je osnovana tema Kefalenija na jonskim ostrvima. Nešto kasnije, ali svakako do sredine IX vijeka, osnovana je i Dračka tema, veoma značajna za kasniji razvoj Duklje i susjednih slovenskih kneževina. Uskoro je vizantijsko područje na jugu prošireno temom Nikopolj u Epiru, čime je presječen slobodni razvoj Slovena naseljenih na teritoriji današnje Albanije. Dukljani su tada bili najisturenija južnoslovenska kneževina, najbliži susjed jakog vizantijskog uporišta. Vizantijska vlast u ovim dalekim krajevima održavala se zahvaljujući prevlasti na moru i prije svega bila je ograničena na mjesta na morskoj obali. Na području dukljanske kneževine gradovi Lješ, Ulcinj, Bar i Kotor bili su pod vlašću stratega u Draču, dok su teritorije u zaleđu čvrsto držali dukljanski kneževi. Isto je tako bilo dalje prema sjeveru đe su gradovi od Dubrovnika pa sve do Istre ostali u rukama vizantijskih careva. U drugoj polovini IX vijeka car Vasilije I (867-886) obrazovao je od tih gradova i ostrva temu Dalmaciju, čiji je centar bio u Zadru. Želeći da što bolje obezbijedi svoje posjede, car Vasilije je prepustio slovenskim kneževima iz zaleđa, vladaocima Hrvata, Zahumljana i Travunjana tribut od 10 funti zlata koji su bili dužni da njemu plaćaju. Vizantija je u to vrijeme morala da angažuje snage svoje flote da odbrani jadranske gradove od Arabljana koji su opustošili gradove Rosu, na ulazu u Boku Kotorsku, Budvu i Donji Kotor, i dugo, punih 15 mjeseci, opsjedali Dubrovnik.
Aktivna politika cara Vasilija pokazivala je rezultate utoliko što su južnoslovenske kneževine priznale vrhovnu vlast Vizantije i slale svoje ratnike da na italijanskom tlu pomognu carsku vojsku protiv Arabljana. Uspjeh je predstavljalo pokrštavanje Srba, obavljeno sedamdesetih godina IX vijeka. U to vrijeme javljaju se hrišćanska svetačka imena kod članova srpskog vladalačkog roda. Prihvatanje nove vjere otvorilo je puteve širenju hrišćanske kulture i jačim vizantijskim uticajima. Najvažniju ulogu u radu na pokrštavanju imali su svakako primorski gradovi u kojima se hrišćanstvo neprekidno održalo od kasnoantičkih vremena. O velikoj starosti hrišćanske crkvene organizacije u oblasti Skadarskog jezera svjedoči veliki broj episkopija (Kotor, Bar, Ulcinj, Skadar, Svač, Drivast, Sarda, Danj, Sapa) ograničenih većinom na pojedini grad i neposrednu okolinu. Iz ovih se centara, bez sumnje, hrišćanstvo raširilo i u dukljanskoj kneževin i to najkasnije u vrijeme cara Vasilija I, jer iz kazivanja cara Konstantina Porfirogenita saznajemo da su se novoj vjeri najduže opirali Neretljani, koje su zbog toga nazivali Paganima.
Od sredine IX vijeka srpska kneževina, - "Krštena Srbija", - kako je naziva Konstantivn Porfirogenit, izložena je bila napadima Bugara. Uspjevala je da se odbrani, ali su se Bugarski vladari aktivno miješali u borbe za vlast među članovima srpskog vladalačkog roda i tako vizantijsku vrhovnu vlast zamijenjivali svojom. Srpski kneževi uspjevali su uprkos spoljnim pritiscima da svoju vlast povremeno prošire na primorske kneževine Travunjana i Konavljana. U prvim decenijama X vijeka, kada je Bugarska pod Simeonom bila na vrhuncu moći, pošlo joj je za rukom da potpuno potčini Srbiju. Pod bugarskom vlašću našle su se tada teritorije u unutrašnjosti današnje Crne Gore, dok je dukljanska kneževina vjerovatno ostala pošteđena. Bugarska vlast trajala je vrlo kratko vrijeme (924-927), pošto je nestabilnost poslije Simeonove smrti iskoristio Časlav Klonimirović, član srpskog vladalačkog roda zatočen u Bugarskoj, koji je uz podršku vizantijskog cara uspio da obnovi srpsku državu. Sve do Časlavljeve pogibije u okršaju s Mađarima, novim susjedima koji su preduzimali upade u okolne zemlje, Srbija je očuvala unutrašnju samostalnost pod vlašću vizantijskog cara, a zatim se otprilike od 960. godine, gubi iz istorijskih izvora.
DUKLJANSKA DRŽAVA
Do sredine X vijeka dukljanska kneževina bila je formirana i jasno razgraničena od susjednih slovenskih kneževina i vizantijskog područja. Ništa se, međutim, ne zna o njenoj ulozi u političkim zbivanjima. Ostao je jedino pomen o arhontu Duklje Petru zahvaljujući olovnom pečatu s njegovim imenom. Vjeruje se da je živio i djelovao neđe u IX ili X vijeku. Dukljanska država bila je isuviše malog prostranstva i snage da bi se u ovo vrijeme mogla isticati u balkanskim političkim prilikama. Njen razvoj proticao je u sjenci krupnih događaja koji su odlučivali o sudbini Balkanskog poluostrva.
Značajan prelom predstavljalo je pokoravanje Bugarske 971. kada je izgledalo da se završilo vizantijsko-bugarsko suparništvo u borbi za prevlast nad Balkanom. Bio je to najveći vizantijski uspjeh od vremena doseljavanja Slovena. Ali carske vojske su samo nekolko godina ostale na Dunavu. Već 976. godine razbuktao se na teritoriji Makedonije ustanak protiv vizantijske vlasti koji su predvodili sinovi komisa Nikole (otuda: komitopuli) Mojsej, Aron, David i Samuilo. Koristeći spoljne i unutrašnje teškoće Vizantijskog Carstva, makedonski ustanici su za kratko vrijeme oslobodili velika prostranstva. Samuilo, koji je poslije kratkog vremena ostao sam na čelu ustanka, proglasio se za cara i s velikom upornošću nastavio osvajačku politiku. Prodor u pravcu jadranske obale doveo ga je u bliži dodir s dukljanskom kneževinom.
Dukljom je tada vladao knez Jovan Vladimir, miroljubivi i pobožni vladar, kojega Vizantinci hvale kao svoga prijatelja. Osjećajući da ga Samuilo ugrožava, Jovan Vladimir se obratio za pomoć caru Vasiliju, ali je ipak ostao usamljen i nije bio u stanju da se odbrani. Samuilo ga je zarobio i odveo u svoju prijestonicu Prespu, đe je došlo do neočekivanog preokreta. Prema Žitiju Vladimirovom, koje je sačuvano u "Ljetopisu popa Dukljanina u mladog zarobljenika zaljubila se Samuilova kćerka. Otac je popustio pred njenim molbama. odobrio je da se uda za Vladimira i svoga zeta je poslao u Duklju. Pod vrhovnom vlašću Samuilovom Duklja je nekoliko godina uživala mir, jer su i susjedne oblasti, Dračka tema i teritorija nekadašnje srpske kneževine, bile pod istim gospodarom.
Nemirna vremena su nastala iza 1005. godine, kada se Drač vratio pod vizantijsku vlast, a naročito poslije 1014. kada je poslije jednog teškog poraza umro Samuilo. Njegovog nasljednika Gavrila Radomira ubio je brat od strica Jovan Vladislav, koji je iz osnova promijenio odnos prema dukljanskom knezu. On je na prijevaru domamio Jovana Vladimira u Prespu i tu ga je dao pogubiti (1016) . Nije poznato kakav je bio položaj Duklje u toku sljedeće dvije godine dok Viznatija nije potpuno dovršila osvajanje nekadašnje Samuilove države (1018). Vizantijski uspjeh je ovoga puta bio trajan, iako je nekoliko velikh ustanaka u toku XI vijeka pokušavalo da zbaci vizantijsku vlast.
Granica carstva izbila je na Savu i Dunav, a čitava istočna polovina Balkanskog poluostrva prekrivena je tematskom organizacijom. Za teritoriju bivšeg Samuilovo carstva obrazovana je arhiepiskopija s centrom u Ohridu. Njene krajnje zapadne episkopije bile su u Sirmiju (Srijemska Mitrovica), Rasu (u blizini današnjeg Novog Pazara) i Prizrenu. Pošto je ova crkvena organizacija imala grčke starješine i držala se istočno obreda, vjerska situacija postala je složenija, naročito u zapadnom dijelu Balkanskog poluostrva đe su misionarsku djelatnost i crkvenu vlast držali latinski crkveni centri iz promorskih gradova.
Tematska organizacija poslije 1018. zahvatila je i dio srpske teritorije. Nađeni su pečati stratega Srbije, što je siguran znak postojanja teme Srbije, ali se razilaze mišljenja naučnika u pogledu teritorije koju je ta tema obuhvatala. Većina naučnika stoji na gledištu da je ta tema obuhvatala Duklju, koja je bila u neposredno blizini Dračke teme. U novije vrijeme međutim, iznijeto je mišljenje da je tema Srbija bila na sjeveru u području Sirmijuma. U svakom slučaju teritorija dukljanske kneževine došla je poslije rušenja Samuliovog Carstva pod neposrednu Vizantijsku vlast.
Pokušaji obnavljanja počeli su poslije kratkog vremena. Periferni položaj ovih teritorija i postepeno slabljenje vizantijske centralne vlasti pružili su priliku lokalnom knezu Stefanu Vojislavu da se odmetne, ali se taj prvi pokušaj nesrećno završio. Vojislav je bio oveden u Carigrad, brzo se oslobodio i 1034. digao novi ustanak s trajnim rezultatima. U dva naha nanio je teške poraze vizantijskim vojskama. Odbio je da vrati državni novac s jednog vizantijskog broda koji se razbio na dukljanskim obalama. Vojislav je postizao uspjehe i u svojoj politici prema susjednim srpskim kneževinam. Sigurno je bar neko vrijeme gospodario Travunijom i Zahumljem. Na taj način došao je u bliži dodir s strategom teme Dubrovnik, obrazovane od južnog dijela teme Dalmacije. Jedna epizoda iz Vojislavljevih odnosa s dubrovačkim strategom otkriva da je povremeno bivao i u dobrim odnosima s vizantijskim vlastima. Pretvarajući se da su prijatelji, dubrovački strateg i dukljanski knez radili su jedan drugom o glavi. Na jednom sastanku na morskoj obali strateg Katakalon je htio da zarobi Vojislava, ali ga je ovaj preduhitrio i kao svog sužnja odveo u Ston.
Vojnički neuspjesi primorali su Vizantiju da se pomiri sa stvarnošću i da poštuje samostalnost domaćih knezova zadovoljavajući se simboličnim izrazima vrhovne vlasti kao što je dodjeljivanje vizantijskih titula i uključivanje susjednih vladara u carigradsku činovničku hijerarhiju. Na toj osnovi bilo je i dukljanskim vladarima lakše da da održavaju dobre odnose sa Vizantijskim Carstvom. Vojislavljev nasljednik Mihailo (oko 1050 - 1080.) bio je ubrojan u vizantijske saveznike i prijatelje i nosio je visoku titulu protospatora. U toku vremena su i gradovi, nekada sastavni djelovi tema, dolazili pod vlast susjednih slovenskih kneževa. Jovan Vladimir je svakako gospodario Skadrom, Stefan Vojislav je držao Bar, a Mihailovi dvori bili su već u Kotoru i Prapratni. Do kraja XII vijeka svi gradovi od Kotora do Skadra izmakli su vizantijskoj vlasti, ali ih ona nije lako zaboravljala niti odustajala od svojih pretenzija.
Vladanje gradovima uvlačilo je dukljanske vladare u crkvene probleme. Konačni rascjep crkava odigrao se 1054., dakle u Mihailovo vrijeme, ali savremenici ga još nijesu neposredno osjetili. Uostalom čitava dukljanska teritorija ostala je u rimskoj sferi. Tek mnogo kasnije, širenjem Raške prema primorju, prodrlo je ovamo pravoslavlje. Dukljanski vladaoci imali su više teškoća oko rješevanja odnosa među pojedinim crkenim središtima. Poslije Splita, koji je kao nasljednik provincijske metropole Salone imao rang arhiepiskopije, stekao je početkom XI vijeka i Dubrovnik to dostojanstvo, koje je sobom nosilo i crkvenu jurisdikciju nad okolnim episkopijama. Sredinom XI vijeka javlja se i Bar s pretenzijama na arhiepiskopski rang i crkvenu vlast nad brojnim ali malenim episkpijama oko Skadarskog jezera. Dukljanski vladari uporno su podržavali Bar u tim nastojanjima, koja je Dubrovnik svim silama ometao. Čitava dva stoljeća vodila se borba iz koje je Bar izašao kao pobjednik utoliko što je sačuvao arhiepiskopski rang.
U doba Mihaila vodio se jedan dio toga spora u koji je bio uvučen i tadašnji Papa, energični Grgur VII. Iz jednog njegovog pisma upućenog 1077. "Mihailu kralju Slovena" vidi se da je Papa odredio istragu o pravima crkava koje se parniče i obećao da poslije toga poslati zastavu i ogtač kao znak arhiepiskopskog dostojanstva. Misli se da je Mihailo prije toga tražio za sebe zastavu kao znak kraljevstva i da je od njegovog vremena dukljanska država dobila rang kraljevine.
Njegova titula nije poznata, a kasnije u XII vijeku, vladari su bili kraljevi Dalmacije i Dioklitije. Prvi dio titule vodio je porijeklo od gradova teme Dalmacije, a drugi od stare dukljanske kneževine. Ime Zeta, koje se od XI vijeka pojavljuje u vizantijskim izvorima, nije se upotrebljavalo za čitavu državu.
Tokom svoje srazmjerno duge vlade Mihailo nije uspjeo da očuva dobre odnose sa Vizantijom, koja je baš u to vrijeme bila suočena sa velikim teškoćama na istoku i na zapadu. Bio je, koliko se iz oskudnih izvora vidi, u bliskim vezama sa Normanima, koji su se učvrstili u južnoj Italiji i ubrzo postali neprijatelji Carstva. U otvorena neprijateljstva ušao je 1072. kada su mu pomoć protiv vizantijske vlasti zatražili ustanici iz Makedonije. Mihailo je uputio svoga sina Bodina i vojskovođu Petrila s vojnim odredom koji je igrao značajnu ulogu u daljem toku ustanka. Bodin je bio izvikan za cara i formalno je došao na čelo čitavog pokreta. Operacije ustanika Mihailo je koristio da prodre u Dračku oblast i da pokuša da proširi svoju vlast na oblasti u unutrašnjosti. Ustanak je, međutim, poslije značajnih uspjeha slomljen, a Bodin je pao u ruke Vizantinaca. Odveden je bio u daleku Antiohiju odakle ga je otac oslobodio uz pomoć mletačkih trgovaca. Poslije sloma ustanka izgubljene su bile i tekovine u unutrašnjosti. U oblasti grada Rasa, po kojoj je taj dio srpske teritorije dobio naziv Raška zemlja, javljaju se pred kraj XI vijeka veliki župani kao protivnici Vizantije.
Bodin je započeo svoju vladavinu u veoma burnim vremenima. Normani su poslije uspjeha u Italiji prešli na drugu stranu mora i pokušavali da osvoje vizantijske teritorije polazeći od Drača. U veliki okršaj između Vizantije i Normana bili su uvučeni i okolni vladari i gradovi. Tako su Dubrovnik i Split pomagali Normane dok je Bodin bio na strani Vizantijskog cara koga je pomagala i vanecijanska flota. Za vrijeme odlučne bitke kod Drača, 18. oktobra 1081, Bodin je imao zadatak da smeta snabdijevanje i logor Normana, ali se on nije umiješao u borbe bojeći se nepovoljnog ishoda. Kada je saznao da je car Aleksije I Komnin uzmakao, napustio je bojno polje i vratio se kući sa svojom vojskom. Normani su poslije toga postizali velike uspjehe prodrijevši u Epir, Makedoniju i Tesaliju. Bodin je takav obrt situacije iskoristio da proširi svoju vlast na zemlje u unutrašnjosti Poluostrva. Kao ranije Mihailo, tako je i on zavladao Raškom i Bosnom. Plodove toga uspjeha nije mogao dugo uživati, jer se vizantijski car oslobodio normanske opasnosti, povratio Drač i učvrstio svoje pozicije. Bodin je i dalje nastavio da uznemirava okolne vizantijske oblasti i da potčinjava sebi gradove. Njegov najbliži protivnik u periodu 1085-1090, bio je drački namjesnik i carev šurak Jovan Duka. On je u jednoj bitci uspjeo da pobjedi Bodina i da ga zarobi zajedno sa mnogim ratnicima. Nije poznato kako se Bodin ovoga puta oslobodio zarobljeništva. Sigurno je samo da se vratio na vlast i da se održao do prvih godina XII vijeka.
Bodin je kao i njegov otac bio suočen s crkvenim problemom. Uspjeo je da najzad izdejstvuje Baru rang arhiepiskopije koristeći rascjep u katoličkoj crkvi i borbe oko papskog prijestola. Činjenica da je sve to bilo postignuto kod protivpape Klimenta III smetala je kasnijim arhiepiskopima u borbama s Dubrovnikom. Kotorska biskupija nije ostala pod vlašću barske nadbiskupije, već se podvrgla arhiepiskopu u Bariju u Italiji i na taj način izvukla iz dugih borbi Dubrovnika i Bara.
Pred kraj XI vijeka Bodin je imao prilike da u Skadru dočeka dio krstaša prvog pohoda, koje je predvodio Rajmond Tuluski. Sam vladar je prijateljski primio krstaše i izmijenjao darove s njihovim vođama, ali je stanovništvo Bodinove zemlje ostalo krstašima u rđavoj uspomeni.
Početkom XII vijeka Bodin je sišao sa istorijske pozornice. Njegovi potomci veoma su slabo poznati. Zavađeni međusobno i obuzeti borbama za vlast, oni su iscrpljivali snage dukljanske države, koja je sve više gubila u značaju. Uporedo s tim promijenio se i opšti politički položaj na Balkanskom poluostrvu. Ugarska je postigla veliki uspjeh uključivši Hrvatsku (1102.) i Dalmatinske gradove (1105.). Postala je time glavni suparnik Vizantijskog Carstva u borbi za prevlast nad Balkanskim poluostrvom. Pred sredinom XII vijeka ugarski kraljevi postali su vrhovni gospodari Bosne i saveznici raških velikih župana. Ugarsko - vizantijski sudari dobijali su u ono vrijeme izuzetnu oštrinu zbog toga što je i Vizantijsko Carstvo pod ratobornim carevima iz dinastije Komnina doživljavalo svoj posljednji veliki uspon.
Veliki župani Raške koristili su ove borbe i povremeno zbacivali vizantijsku vlast i preduzimali pohode pustošeći okolne vizantijske oblasti. U periodima vizantijskih uspjeha primirivali bi se dok se ne ukaže nova povoljnija prilika.
Raški veliki župani dolazili su i u prvoj polovini XII vijeka u bliži dodir s Dukljom, ali sa izmijenjenim ulogama.
Dok su u vrijeme Mihaila i Bodina dukljanski vladari postavljali namjesnike u Raškoj, sada su se Raški veliki župani miješali u unutrašnje borbe Duklje i postavljali na vlast svoje štićenike. Ponekad su i članovi raške vladajuće porodice, prisiljeni da napuste zemlju zbog unutrašnjih obračuna, nalazili utočište u Duklji. Tako je i otac Stefana Nemanje, kasnije velikog župana i ujedinitelja srpske države, pobjegao u Duklju. U vrijeme toga izgnanstva rodio se u Ribnici Nemanja i bio kršten od "latinskih jereja", kako priča njegov sin Stefan Prvovenčani.
Kao veliki župan Stefan Nemanja (1166-1196) se u prvom periodu svoje vladavine morao miriti s vizantijskom vrhovnom vlašću. U otvorenoj borbi s carem Manojlom I Komninom doživio je neuspjeh i bio zarobljen. Ipak je uspio da se zadrži na velikožupanskom prijestolu i ostao je lojalan prema caru Manojlu sve do njegove smrti (1180). Kasnije je sam i savezništvu sa ugarskim kraljem širio svoju vlast na okolne vizantijske oblasti. U jedan mah neđe između 1183. i 1186. okrenuo se Duklji i potpuno je potčinio svojoj vlasti. Posljednji dukljanski knez Mihailo, koji je bio izgleda u srodstvu s Nemanjom, napustio je zemlju. Njegova žena Desislava predala je 1189. u Dubrovniku dvije lađe. Duklju je tada napustio, vjerovatno kao pristalica stare dinastije, i barski nadbiskup Grgur. Zajedno s Dukljom došli su pod Nemanjinu vlast i nekadašnji vizantijski gradovi Kotor, Bar, Ulcinj, Skadar, Sarda, Danj, Drivast i Drač. U kasnijim borbama s vizantijom koja je bila oslabljena ali je još uvijek dospijevala da nametne vrhovnu vlast, Nemanja je bi poražen (1190) i morao je da se odrekne jednog dijela osvajanja iz predhodne decenije. Duklja s gradovima ostala je, međutim, čvrsto u njegovoj vlasti.
Tekst iz monografije Crna Gora, "Književne novine", Beograd, 1976. god.
